Bulgaristan doğumlu kavramsal sanatçı Christo, bir ay önce, Mayıs sonunda vefat etti. Bu haber üzerine, Berlin’deki Reichstag* binasını paketlemesini, hem Christo’nun işleriyle ilgili bilgi verecek biçimde, hem de o dönemde Berlin’de yaşayanlar için ne anlama geldiğini istanbulberlin’e taşıyacak bir yol arıyordum.
Kentsel performans çalışmaları alanında çalışan akademisyen Nicolas Whybrow’un “Street Scenes: Brecht Benjamin ve Berlin” (Sokak Manzaraları: Brecht Benjamin ve Berlin) kitabından, “Christo’s Wrapped Reichstag” (Christo’nun Paketli Reichstag’ı) bölümü imdadıma yetişti.
Yazarının izni ve kendi Türkçe çevirimle sizlere sunmaktan mutluyum.
Kapak görseli: Christo and Jeanne-Claude, Wrapped Reichstag, Berlin, 1971-95, Fotoğraf: Wolfgang Volz © 1995 Christo
* Reichstag, 1871’den 1918’e Parlamentosu’nun adıdır. 1894’te parlamentonun toplandığı tarihi bina şu anda da bu isimle anılıyor. Metindeki Reichstag kelimesi bu binayı anlatan özel isim olarak Almanca bırakılmıştır.
Bütün işlerimiz sanat eseridir. Ve hiçbiri bir işe yaramaz.
Christo, Walking on Water (Suda Yürümek) Belgeseli’nden
Christo, Wrapped Reichstag (Project for West Berlin – “Der Deutsche Reichstag”) Collage 1972. Pencil, charcoal, pastel, wax crayon, fabric, staples, photographs, map and tape. 22 x 28″ (56 x 71 cm). Private collection. Photo: Archive © 1972 Christo
Christo’nun Paketlİ Reichstag’ı
Hissen’lerin* Christo ve Jeanne-Claude’un Paketli Reichstag projesi hakkındaki 1996 yapımı filminde, binanın karlarla kaplı çevresini gösteren bir arşiv sahnesi vardır.
Bu görüntü muhtemelen, ikilinin Berlin’e 1976 yılında, Soğuk Savaş Dönemi’nde yaptıkları ilk ziyarete aittir ve Reichstag’ın çevresini sanatçılara Michael Cullen gezdirmektedir. Berlin’de yaşayan bir Amerikalı olan Cullen, daha sonra, 1971’de projeyi sanatçılara önermekten kendine pay çıkaracaktır. Cullen birdenbire, doğu bölgesindeki Friedrich Strasse durağına doğru kıvrılan S-Bahn banliyö trenini işaret eder. Onu heyecanlandıran sadece bu gündelik “sınırı geçme” edimi değildir; bunun yanı sıra misafirlerine Berlin’in ne kadar egzotik olduğunu açıkça gösterebilmektir. Film, o dönemde neyin heyecan uyandırdığını kanıtlar gibidir, durumlar değiştiğinde kolaylıkla silinip gidecek duygusal tepkiyi yakalamıştır.
Christo. Wrapped Reichstag (Project for Der Deutsche Reichstag – Berlin). Collage 1977. Pencil, fabric, twine, pastel, charcoal and wax crayon. 22 x 28″ (56 x 71 cm). Kunstmuseum Bonn, Germany Photo: Archive © 1977 Christo
Cullen, déclassé (sınıf düşmüş) Reichstag’ı hakkında birçok tarihi çalışma yürütmüştür ve dönemin heyecanı, onun üzgün, çam yarması gölgesinde canlanmaktadır. Tıkanmış bir durumda hareketin (ve son tahlilde insanların) sıradan sıra dışılıkları kutlanmaktadır. Öyle ki, neredeyse çeyrek asır sonra, fikrin 1995’teki fiziken gerçekleşmesinden önce, Christo’nun projesinin ilkelerini neredeyse özetlemektedir.
Reichstag binasının gümüşi polipropilen*** ile paketleme fikri Soğuk Savaş dönemindeki duruma harikulade bir müdahale olarak ortaya çıkmıştır. Ancak tamamlanması, bu özel çıkmazın kırılmasının yarattığı geçiş dönemindeki boşluğa tekabül eder. Pratiğinin büyük kısmını, dünyanın herhangi bir yerinde küçük ya da büyük, tanıdık nesnelerin beklenmedik şekilde paketlenmesi oluşturan Christo’nun bu çalışması da, bu açıdan özünü korumuştur.
** Jörg Daniel Hissen ve Wolfram Hissen’in birlikte yönettikleri “Dem Deutschen Volke” (Alman Halkı) filmi.
*** Otomotiv sanayinde kullanılan parçalardan, tekstil ve yiyecek paketlemesine kadar çok geniş kullanım alanı olan termoplastik bir maddedir.
Christo. Wrapped Reichstag (Project for Berlin). Drawing 1979 in two parts. Pencil, charcoal, pastel, wax crayon and map 15 x 96″ and 42 x 96″ (38 x 244 cm and 106.6 x 244 cm). Photo: André Grossmann © 1979 Christo
Reichstag’ın kendi içine kapanması, 1971’de de gerçekleşse, 1995’tekine göre büyük ölçüde aynı anlama gelecekti.
Üç farklı aşamada dikkate değer sonuçlar ortaya çıkardı: Öncelikle işin resmî işleyişi sırasında; ikinci olarak onu gerçekleştirmek için gerekenlerde ve son olarak seçmenlere ve sonunda ortaya çıktığındaki (tarihi, siyasi ve topoğrafik) bağlamın harekete geçirdikleri açısından dikkate değer. Bunların hepsi hareket yarattıkları için etkili.
Christo’nun yazılım diye adlandırdığı aşamada, bürokratik otoriteler tartışma, müzakere ve kanun yapmaya itiliyor. (Hissen/Hissen 1996). İzleyiciler orada bulunup ona tepki vererek olaya fiziken katılmaya ve hayal güçlerini canlandırmaya, işin etki ve önemine dair daha geniş bir açıdan yaratıcılıkla kafa yormaya itiliyor. En son edim ise, donanım aşaması, kendi içinde, hem zaman hem de harekete dayanıyor. İki hafta süren ve dönüşmek, (paketli) olmak ve yeniden açılmak şeklindeki üç adımlı bir süreci birleşiyor.
Yabancılaşan bina aynı zamanda bağlı kumaş onu sarmaladığında rüzgârın etekleri altından dolmasıyla nefesin yarattığı hareket hissini olağanüstü bir biçimde yeniden üretiyor.
Christo. Wrapped Reichstag (Project for Berlin). Scale model 1981 (Detail). Fabric, twine, wood and paint. 33 1/2 x 167 3/4 x 191 1/4″ (85 x 426 x 486 cm) Photo: Wolfgang Volz © 1981 Christo
Reichstag olarak paketlendi: “Bundestag (Alman Federal Meclisi) olarak açılacak”
Paketlemenin işleyişi usulen, Brechtyen anlamda, “gizlenmeyi sahneleme”ye tekabül eder. Tanıdık bir nesne yalnızca yabancılaştırılmaz aynı zamanda öyle yapıldığı gösterilir.**** Fenomen hem kendisidir hem de değildir, Brechtyen oyuncunun bir karakter ya da durumu göstermesinin ya da karakter ya da durumun “başka türlü olma” kapasitesini işaret etmesine benzer.
Burada “hasta” bir bina var, pek “kendinde değil”, bandajlanmış (ya da mumyalanmış), iki hafta iyileşme ve nekahet sürecine giriyor, Reichstag olarak paketlendi: “Bundestag (Alman Federal Meclisi) olarak açılacak” (Large 2002, 612).
“Yaşam armağanı” içine bilfiil yeniden üflenmiş, sanatçılardan şehre paketli bir hediye (ya da kundaklanmış bir yeniden doğuş). Her aşamada, tamamı ritüelle dönüştürülmüş, eylem hâlindeki demokrasiye şahit oluyorsun.
**** Yabancılaştırma efekti, Bertolt Brecht’in doğrudan Marksizm-Leninizm etkilenimiyle oluşturduğu ve seslendiği seyirci kitlesini de emekçi sınıf olarak belirlemiş olan tiyatro kuramının (Epik tiyatro) en önemli araçlarından biridir.
Christo. Wrapped Reichstag (Project for Berlin). Drawing 1995 in two parts. Pencil, pastel, charcoal, wax crayon, technical data, aerial map and fabric sample. 15 x 96″ and 42 x 96″ (38 x 244 cm and 106.6 x 244 cm). Photo: Wolfgang Volz © 1995 Christo
Kumaşa Henüz Tek Dikiş Bile Atılmadan Tartışmalar Alevlendi
Christo’nun projesi, yazılım aşamasında sağ cenahın muhalefetine uğradı: Münasebetsizce, deneysel ve ipe sapa gelmez; halkı birleştireceğine kutuplaştıracak, ne idiği belirsiz bir şey ve başka saygı uyandıran demokrasilerde benzeri görülmemiş gibi (bkz. Ladd 1998, 93-4 ve Large 2002, 612) çeşitli biçimlerde eleştirildi. Ancak projeyle ilgili önemli bir nokta, parlamentoda bir tartışma başlatabilmiş olmasıydı, görece dar bir çoğunluk projeden yana tavır aldı. Proje, daha kumaşa tek bir dikiş bile atılmadan, kapsamlı bir tartışma başlatmıştı bile. Zira bu hem Alman tarihinin yazılması hem de Reichstag’ın parlamento olarak yeniden işlev kazanmasıyla, ulusun büsbütün geleceği hakkındaydı. Bu paketleme eylemi, eğer gerçekleşmesine izin verilirse, Alman birliği ve demokrasisinin durumuyla ilgili ne anlama gelecekti?
Christo ve Jeanne-Claude’un yirmi dört yıllık mücadelelerinin sonucu gördüğü işlev açısından da ilgi çekicidir. Zira bu sonuç, Almanların Almanlarla ilişkisinin sağlığını gösteren can alıcı bir unsura dönüşmüştü. 1971’de “büyük fikir”in yalnızca bir “ihtimal” olarak doğuşu bile, Brandt-Honecker’in işbirliği yılları yerleşirken Doğu-Batı’nın yumuşaması denemelerine denk geldi. Muhafazakâr parlamento başkanı Carstens’in 1977’de projeyi hayata geçirmek istememesi şaşırtıcı değildi. Çünkü Reichstag Almanya’nın birleşmesinin sembolüydü.Güya, oyuna gelmezdi (Baal-Teschuva 1995, 31). Christo’nun önerdiği müdahale, birleşmeyi kolaylaştırmaktan ziyade önemsizleştirecek şeklinde yorumlandığında, Reichstag paradoksal bir biçimde geçmişten kalma milliyet idealinin vücut bulmuş hâline dönüşüyordu. GDR’da doğal akışını sürdüren bu ideal, yeniden birleşme gerçekleştiğinde “sapma”ya uğrayacaktı. Sonuçta, 1990’larda proje nihayete erdi, parlamento risk alma kararı verdi. Bu radikal eylemin, demokratik birliğin belirsizlik içeren yeni zirvesiyle ilişki içinde meydana gelmesine izin vereceklerdi.
Christo and Jeanne-Claude. Wrapped Reichstag, Berlin, 1971-95. Photo: Roland Bauer © 1995 Christo
Tüm Almanları Yansıtan Bir Şey
Henüz birleşmenin gerçekleşmesi çok tartışmalı bir soru hâlindeyken, bu ihtimalin 1995 yazında, paketli Reichstag’a verilen sıra dışı tepkiye katkısına şüphe yok. Örtünmenin aslen ve doğal olarak, 17 Haziran’da gerçekleşmesi planlanmıştı, biraz ertelendi. Ancak bu durum sergilendiği iki hafta boyunca tahminen beş milyon ziyaretçiye mani olmadı. Çevresindeki geniş “yeniden açılmış” alan, kendiliğinden buluşma ve kutlamaların merkezi hâline geldi.
Başı dertten kurtulmayan dev bina, bir süreliğine insanların eğlence mekânına dönüştü, kasvetli tehdidi kayboldu, demokrasi mevki olarak yeni biçimi kehanetleri ortadan kaldırdı. Herkes ondan bir parça alabilirdi, hatta milyonlarca ufak parlak kumaş parçası vasıtasıyla gerçekten de saklanmıştı. İnsanlar artık altı sene önce topladıkları duvar parçalarını sararak kendi enstelasyonlarını yaratabilirlerdi. Willy Brandt’ın projenin erken safhalarında öngördüğü gibi, tüm Almanları yansıtan bir şey vardı.
Christo and Jeanne-Claude. Wrapped Reichstag, Berlin, 1971-95. Photo: Wolfgang Volz © 1995 Christo
Brandt şüphesiz söylediklerinde samimiydi ve Jeanne-Claude tarafından bu ruhla, içtenlikle alıntılanmıştı. Sanatçılar tarafında kesinlikle hiçbir idealist duyarlılık yoktu, bunu “halk için” yaptıklarına dair hiçbir retorik iddia da öyle. (Hissen/Hissen 1996) Tam aksine, etkinliğin lanse edilmesine en düşündürücü tepkilerden biri, sanatçıların basın toplantısında bunu yalnızca kendileri için yaptıklarını söylemeleriydi. Yapabilecekler mi, yaparlarsa nasıl görünecek diye bakmak için. Dönemin parlamento başkanı, muhafazakârlar arasından projeyi destekleyen nadide isimlerden biri Rita Süssmuth’un gerginliği açıkça görülebiliyordu. Süssmuth, sanatçıların amacını kahramanca müdafaa ettiği dokunaklı bir an yaşandı. Sonuçta bu proje, geniş kitleler için anlamlı olacağına dair politikacıları yorucu ikna etme görevine dayanıyordu. Sanatçılar başkalarının ve halkın da ilgisini çekiyorsa daha iyi ancak esas amaç bu değil diye önemle eklediler. Herhangi bir kamu ya da özel sektör sponsorluğunu kabul etmeyen sanatçı ekip, bütün masrafları kendileri ödemişti. Böylelikle destek alan bir sanatçı ya da politikacı için intihar anlamına gelebilecek böylesi bağımsız ve doğrudan bir basın açıklamasını muhtemelen kazanmışlardı.
Christo and Jeanne-Claude. Wrapped Reichstag, Berlin, 1971-95. Photo: Wolfgang Volz © 1995 Christo
Politikacılar, insanlara hizmet eder görünmek ve bunun yaptıkları şey olduğunu “kanıtlamak” için zamanlarının önemli bir bölümünü harcasalar da Christo ve Jeanne-Claude kamuya eylemlerinin kendi önemlerini anlatmalarına izin veriyordu. Galvaniz yapmak gibiydi. Trene kurulu bir fikir: Son tahlilde çalışmayı tamamlayan insanların bu fikre verdiği tepkilerdir ancak bu öngörülüp baştan belirlenebilecek bir şey değildir. Çalışmanın önemini durum belirler.
Christo and Jeanne-Claude. Wrapped Reichstag, Berlin, 1971-95. Photo: Wolfgang Volz © 1995 Christo
Kaynakça
Baal-Teshuva (1995) Christo and Jeanne-Claude: Der Reichstag und Urbane Projkete, München: Prestel Verlag.
Hissen, Jörg Daniel and Wolfram Hissen (dirs.) (1996) Dem Deutschen Volke – Verhüllter Reichstag (film), 1971-1995 (Germany/France).
Ladd, Brian (1998) The Ghosts of Berlin: Confronting German History in the Landscape, Chicago and London: University of Chicago Press.
Large, David Clay (2002) Berlin: a Modern History, Harmondsworth: Penguin Books.
Christo and Jeanne-Claude. Wrapped Reichstag, Berlin, 1971-95. Photo: Wolfgang Volz © 1995 Christo
